شیرین بیان که در فارسی به آن مَهْک گفته می شود یکی از قدیمی ترین گیاهان دارویی است که قدمت آن به ۴۰۰۰ سال قبل باز می گردد، این گیاه مدیترانه ای بومی مناطق جنوبی اروپا، شمال آفریقا و بخشهایی از آسیای مرکزی و شرقی می باشد، قسمت مصرفی که دلیل پرورش این گیاه می باشد ریشه یا ساقه ی زیر زمینی آن بوده که به صورت پودر شده، خشک شده و عصاره خشک و مایع در صنایع داروسازی، نوشابه سازی، شیرینی و دخانیات مصرف می شود.
در طب سنتی از این گیاه برای درمان اسپاسم عضلات و تورم، برونشیت، روماتیسم و ورم مفاصل استفاده میشود.
امروزه نیز عصارهٔ شیرین بیان یکی از اجزاء ترکیبی شربت سرفه به‌شمار می‌رود. این ماده به شکل طبیعی‌اش، در درمان زخمهای دهان و دستگاه گوارشی مفید است. شیرین بیان همچنین مدر (ادرارآور) و ملیّن است و میتوان آن را به عنوان عامل ضدویروس موضعی برای زخم و التهاب زونا، چشم، دهان و دستگاه تناسلی به کار برد. مهم‌ترین خاصیت شیرین بیان، تأثیر بر دستگاه گوارش است. این گیاه درمان‌کننده ورم و زخم معده و اثنی‌عشر است و بر روی سرطان معده تأثیر مطلوب دارد. همچنین برای درمان سوء هاضمه و از بین بردن نفخ شکم مفید است.
نکات و آموزش کاشت بذر شیرین بیان (گیاه دارویی):
گیاه شیرین بیان معمولاً از دو طریق تکثیر می یابد:
کاشت بذر شیرین بیان:
بذر شیرین بیان نیاز سرمایی دارد در نتیجه هنگامی که دما پایین بود اقدام به کاشت بذر می کنند و کاشت بذر در فصل گرما خیلی موفق نیست، در اواخر پاییز یا اواسط زمستان می توان بذر ها را در خزانه نشاء کرد و با شروع بهار به زمین اصلی منتقل کرد، برای کاشت در فصل گرما بهتر است قبل از کاشت بذرها را به مدت ۲ هفته داخل یخچال قرار داده و در دمای ۲۰ درجه اقدام به کاشت بذر نمود، برای کاشت خانگی می توان بذر را اوایل بهار به صورت مستقیم در گلدان کاشت.
نیازهاي اکولوژیکی شیرین بیان:
گونه هاي شیرین بیان، در خاك با بافت متوسط شنی-رسی و داراي ترکیب هاي آهکی رشد میکنند. منشاي این گیاه نـواحی مدیترانه اي است و در طول رویش به هواي گرم و آفتاب کافی نیاز دارد. ریشه این گیاه در خاكهاي شنی بـا ضـخامت زیـاد گسـترش زیـادي یافتـه و عملکـرد آن نیـز افـزایش مـی یابـد. شیرین بیان در دماي ۶ تا ۲۵ درجه سـانتی گـراد رشـد مناسـب دارد. شیرین بیان گیاهی نورپسند است. نور کافی سبب افزایش مواد مؤثره ریشه می شود. ایـن گیـاه بـه آب و مـواد و عناصـر غذایی کافی نیاز دارد. در مرحلـه گلـدهی آب کـافی بایـد در اختیار گیاه قرار گیرد. شیرین بیان معمولاً در مناطقی کـه مقـدار بارندگی سالانه بین ۴۰۰ تا ۱۱۶۰ میلیمتر میباشد رویش دارد .براي کاشت این گیاه باید از زمینهاي شـنی بـا لایـه هـاي ضخیم خاك و غنی از ترکیب کلسـیم اسـتفاده کـرد . «پـی اچ » خاك براي شیرینبیان بین ۵/۵ تا ۸/۲ مناسب است.
آماده سازي خاك برای کاشت شیرین بیان:
چون شـیرین بیـان ریشـه بلنـدي دارد، بـراي کشـت آن از زمین هایی که از عمق زیادي برخوردارند، بایـد اسـتفاده کـرد. فصل پاییز پس از افزودن کود حیوانی موردنیاز گیاهـان شـخم عمیقی (به عمق ۴۰ تا ۷۰ سـانتی متـر ) زده مـی شـود . پـس از افزودن کود فسفره موردنیاز زمین را تسـطیح کـرده و بسـتر را براي کشت گیاه باید آماده نمود .
تاریخ و فواصل کشت شیرین بیان:
اوایل بهار (فروردین) زمان مناسبی براي کشت مستقیم بذر در زمین اصلی است. فاصله ردیف هاي کاشت از یکـدیگر ۶۰ سانتیمتر و عمق بذر موقع کاشت ۲ تـا ۳ سـانتی متـر مناسـب میباشد. مقدار بذر موردنیاز شیرین بیان براي هر هکتار زمین ۱۲ تا ۱۵ کیلـوگرم است. اوایل بهار (فروردین – اردیبهشت) نیز زمان مناسـبی بـراي کاشت بذر در خزانه هواي آزاد (کشت غیرمستقیم) مـی باشـد . فاصله ردیف ها از یکدیگر در خزانه ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر مناسب است. عمق بذر شیرین بیان موقع کاشت باید ۲ سانتیمتر باشد. در کشت غیرمستقیم مقدار بذر موردنیاز براي هر هکتار زمـین ۰/۵ تا ۱ کیلوگرم میباشد. اواسـط پـا ییز (آبـان ) هنگـامی کـه ارتفاع نشـاء بـه ۲۰ تـا ۲۵ سـانتی متـر رسـید آنهـا را بایـد در ردیفهایی به فاصله ۶۰ تا ۸۰ سانتیمتر در زمین اصلی کشت کرد. فاصله دو بوته روي ردیف کاشت ۴۰ تـا ۵۰ سـانتی متـر مناسب است. زمان مناسب براي تکثیر رویشی شیرین بیان اواسـط پـاییز (آبان) است. فاصله ردیفها از یکدیگر ۶۰ تا ۸۰ سانتیمتـر و فاصله دو بوته در طول دو ردیف ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتـر مناسـب است. عمق مطلوب براي کاشت قطعات ریشـه اي متفـاوت و بـه بافت خاك و رطوبت محیط بستگی دارد. بـه طـوري کـه ایـن عمق در خاكهاي سبک ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر و در خـاك هـاي سنگین ۱۰ تا ۱۲ سانتیمتر توصـیه مـی شـود . تکثیـر رویشـی شیرین بیان اقتصادي تر است و اغلب از این روش بـراي تکثیـر این گیاه استفاده میشود.
تناوب کشت شیرین بیان:
چون شیرین بیان براي چند سال (۱۰ تا ۱۵ سـال ) در یـک منطقه باقی می ماند و رشد اولیه این گیـاه بسـیار کنـد و بطئـی است از اینرو آن را باید با گیاهانی به تناوب کشـت کـرد کـه سبب گسترش علفهاي هرز نشوند. گیاهـان وجینـی گیاهـان مناسبی براي تناوب کشت با شیرین بیان هستند.
روش کاشت شیرین بیان:
شیرین بیان را میتوان توسط بـذر و یـا از طریـق رویشـی تکثیر کرد. از آنجا که بذر شیرین بیـان پوسـته ضـخیمی دارد و این پوسته قوه رویشی آن را کاهش میدهد، قبل از کاشت باید خراش هاي مناسبی در سطح پوسته ایجاد کرد. تکثیر توسط بذر به دو روش مستقیم و غیرمستقیم انجام میگیرد.
مراقبت و نگهداري شیرین بیان:
رشد شیرین بیان در سال اول رویش کند و بطئی اسـت . از اینرو علف هاي هرز مـی تواننـد بـدون رقابـت و بـه سـرعت توسعه یابند، لذا کنترل علف هاي هرز قبل از کاشت و نیز تهیه بستر فاقد علف هاي هرز ضـرورت دارد. در سـال اول رویـش علف هاي هرز را به طور مکانیکی با دست یا کولتیواتـور بایـد وجین کرد. در فصل بهار به منظور توسعه ریشه، قبل از ریزش برگها ساقه هاي شیرین بیان را از فاصله ۱۰ سانتیمتري سـطح زمین باید قطع و از زمین خارج کرد.
برداشت محصول شیرین بیان:
چنانچه شیرین بیان به روش رویشی تکثیر شده باشد ۳ تا ۴ سال پس از کاشت، ولی اگر تکثیر توسط بذر انجام گرفته باشد ۵ تا ۶ سال پس از کاشت میتوان ریشه آن را برداشـت کـرد . زمان مناسب بهره برداري ریشه اوایل پاییز تا اواخر زمستان با توجه به ویژگی منطقه رویش انجام میگیرد که در این زمان داراي حداکثر گلیسریزین است. براي استحصال ریشه زمین را با تراکتور یا بیل و تیشه تا عمق ۵۰ سانتیمتري شیار میزنند و توسط کارگر جمع آوري میشود. از آنجاکه مواد مؤثره ریشه شیرینبیان در آب حل میشـود لذا ریشه ها را خیلی سریع و با آب جاري باید شست. پـس از تمیز کردن پوست ریشه ها را باید جدا کرد، سـپس آنهـا را بـه قطعات ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتـري تقسـیم و خشـک نمـود. بـراي خشک کردن ریشه نباید از نور مستقیم یا درجـه حـرارت بـالا استفاده کرد. چنانچه از خشک کن هاي الکتریکی اسـتفاده شـود دماي مناسب ۴۰ درجه سانتیگراد میباشد. ریشه هاي خشـک شده ترك خورده و شکاف برمیدارند. عملکرد ریشـه خشـک در گیاهان ۳ ساله به ۱/۵ تا ۲ تن در هکتـار مـی رسـد نسـبت ریشه هاي تازه به خشک ۳/۵ به ۱ میباشد.
